چرا پیامبر اسلام (ص) با وجود عصمت استغفار می کردند؟

در اینجا این سوال را از آیات و روایات وارده بررسی می کنیم:

  1. آیات مرتبط با استغفار پیامبران:
    آیه ۱۹ سوره محمد: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِكَ وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ اللهُ يَعْلَمُ مُتَقَلَّبَكُمْ وَ مَثْواكُمْ. پس بدان‌كه معبودى جز «خداوند يگانه» نيست؛ و براى گناه خود و مردان و زنان با ايمان آمرزش بخواه. و خداوند گذرگاه و قرارگاه شما را مى‌داند.
      احادیث ذیل آیه:
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- خَیْرُ الدُّعَاءِ الِاسْتِغْفَار.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- استغفار بهترین دعا است.
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۵۸ الکافی، ج۲، ص۵۰۴/ البرهان
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- خَیْرُ الْعِبَادَهًِْ الِاسْتِغْفَارُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- استغفار بهترین عبادت است و این است گفتار خدای عزّوجلّ در قرآن [که می‌فرماید]: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ».
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۵۴ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۲۰۱/ نورالثقلین/ جامع الأخبار، ص۵۷
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الِاسْتِغْفَارُ وَ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ خَیْرُ الْعِبَادَهًِْ قَالَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- استغفار و کلام لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، بهترین عبادت است که خدای عزیز و جبّار فرمود: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۵۴ الکافی، ج۲، ص۵۰۵/ وسایل الشیعهًْ، ج۷، ص۱۸۰/ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۲۸۱/ عدهًْ الداعی، ص۲۶۵/ نورالثقلین/ البرها
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- الِاسْتِغْفَارُ وَ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ خَیْرُ الْعِبَادَهًِْ قَالَ اللَّهُ الْعَزِیزُ الْجَبَّارُ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- استغفار و کلام لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ، بهترین عبادت است که خدای عزیز و جبّار فرمود: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۵۴ الکافی، ج۲، ص۵۰۵/ وسایل الشیعهًْ، ج۷، ص۱۸۰/ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۲۸۱/ عدهًْ الداعی، ص۲۶۵/ نورالثقلین/ البرهان
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌الْوَلِیدِ الْوَصَّافِیِّ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ غُرِسَتْ لَهُ شَجَرَهًٌْ فِی الْجَنَّهًِْ مِنْ یَاقُوتَهًٍْ حَمْرَاءَ مَنْبِتُهَا فِی مِسْکٍ أَبْیَضَ أَحْلَی مِنَ الْعَسَلِ وَ أَشَدَّ بَیَاضاً مِنَ الثَّلْجِ وَ أَطْیَبَ رِیحاً مِنَ الْمِسْکِ فِیهَا أَمْثَالُ ثُدِیِّ الْأَبْکَارِ تَعْلُو عَنْ سَبْعِینَ حُلَّهًًْ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) خَیْرُ الْعِبَادَهًِْ قَوْلُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ قَالَ خَیْرُ الْعِبَادَهًِْ الِاسْتِغْفَارُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِی کِتَابِهِ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عبیدالله‌بن‌ولید وصّافی نقل کرده است: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هرکه لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ بگوید، برایش درختی در بهشت کاشته شود که از یاقوت سرخ باشد، و بن آن درخت در مشک سفید است، و [میوه‌اش] از عسل شیرین‌تر و از برف سفیدتر و از مشک خوشبوتر است، و در آن درخت‌ها است مانند پستان‌های دوشیزه‌گان که در زیر هفتاد پیراهن برآمده باشد». و فرمود: «بهترین عبادت گفتن لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ است». و فرموده است: «استغفار بهترین عبادت است [یعنی مجموع این دو از بهترین عبادات است] و این است گفتار خدای عزّوجلّ در قرآن [که فرماید]: فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللهُ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ».
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۵۴ الکافی، ج۲، ص۵۱۷/ وسایل الشیعهًْ، ج۷، ص۲۰۹/ المحاسن، ج۱، ص۳۰ و نورالثقلین؛ «تفلق» بدل «تعلو» / البرهان «تغلق» بدل «تعلو»
    آیه ۳ سوره نصر: فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كانَ تَوَّاباً پروردگارت را تسبيح و حمد كن و از او آمرزش بخواه كه او بسيار توبه‌پذير است.
      احادیث ذیل آیه:
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ عَبْدِ اللَّهِ‌بْنِ‌مَسْعُودٍ قَالَ: لَمَّا نَزَلَتِ السُّورَهًُْ کَانَ النَّبِیُ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ کَثِیراً سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَ بِحَمْدِکَ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- عبدالله‌بن‌مسعود گوید: چون این سوره نازل شد، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بسیار می‌فرمود: «پاک و منزّهی خداوندا و تو را میستایم، خداوندا مرا بیامرز، إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ؛ که تو توبه‌پذیر و مهربانی!. (بقره/۱۲۸)
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۸، ص۴۴۰ بحارالأنوار، ج۲۱، ص۱۰۰/ البرهان/ نورالثقلین؛ «بتفاوت»
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ أُمِّ سَلَمَهًَْ قَالَتْ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِآخِرِهِ لَا یَقُومُ وَ لَا یَقْعُدُ وَ لَا یَجِیءُ وَ لَا یَذْهَبُ إِلَّا قَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ فَسَأَلْنَاهُ عَنْ ذَلِکَ فَقَالَ إِنِّی أُمِرْتُ بِهَا ثُمَّ قَرَأَ إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امّ‌سلمه گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در روزهای آخر چون میایستاد یا مینشست یا میرفت یا می‌آمد، میفرمود: پاک و منزّه است خداوند و او را میستایم و از خدا آمرزش می‌خواهم و به‌سویش توبه میکنم. ما سبّب را از ایشان پرسیدیم، فرمود: «من بدین کار فرمان داده شده‌ام». سپس قرائت فرمود: إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ.
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۸، ص۴۴۰ بحارالأنوار، ج۲۱، ص۱۰۰/ البرهان/ نورالثقلین
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- فَنَزَلَ سُورَهًُْ النَّصْرِ فَکَانَ یَسْکُتُ بَیْنَ التَّکْبِیرِ وَ الْقِرَاءَهًِْ بَعْدَ نُزُولِهَا فَیَقُولُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ بِحَمْدِهِ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیْه.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه) و سدی نقل کرده‌اند: پس سوره‌ی نصر نازل شد. پس از نزول این سوره، حضرت (صلی الله علیه و آله) در میان تکبیر و قرائت سکوت میکرد و میفرمود: «پاک و منزّه است خداوند و او را میستایم و از خدا آمرزش میخواهم و به‌سویش توبه میکنم».
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۸، ص۴۴۲ بحارالأنوار، ج۲۲، ص۴۷۱/ البرهان
    • الرّسول (صلی الله علیه و آله)- یَقُولُ عَزَّوَجَلَّ وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ قَالَ عَزّوَجَلَّ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) هَذِهِ هَدِیَّهًٌْ لِی خَاصَّهًًْ وَ لِأُمَّتِی مِنَ الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ لَمْ یُعْطِهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَحَداً مِمَّنْ کَانَ قَبْلِی مِنَ الْأَنْبِیَاءِ وَ غَیْرِهِمْ.
      پیامبر (صلی الله علیه و آله)- و از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس به‌سوی او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنی، [از مواهب زندگی این جهان]، به خوبی بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضیلتی، به مقدار فضیلتش ببخشد!. (هود/۳) پروردگار عزّوجلّ می‌گوید: وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً تا آنجا که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «این نمازی است که تنها خدای متعال به من و امّتم هدیه و کرامت فرموده و به احدی از پیغمبران و غیر آنان پیش از من عطا نکرده است».
      تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۸، ص۴۴۲ مستدرک الوسایل، ج۶، ص۲۱۹/ بحارالأنوار، ج۹۵، ص۷۳/ إقبال الأعمال، ص۲۴۱/ ثواب الأعمال، ص۷۵ «بتفاوت»/ فضایل الأشهرالثلاثهًْ، ص۱۳۴
  2. آیات مرتبط با استغفار پیامبران برای امت خود:
    3. آیه ۱۵۹ سوره آل عمران: فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلينَ. به‌سبب رحمت الهى، در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى! و اگرخشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى‌شدند. پس آن‌ها را ببخش و براى آن‌ها آمرزش‌ بطلب؛ و در كارها، با آنان مشورت كن! امّا هنگامى‌كه تصميم‌گرفتى، [قاطع باش و] بر خدا توكّل ‌كن؛ زيرا خداوند توكّل‌كنندگان را دوست دارد
    یه ۶۴ سوره نسا: وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللهِ‌ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ‌ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ‌ تَوَّاباً رَحيماً و از خدا طلب آمرزش مى‌كردند، و پيامبر هم براى آن‌ها استغفار مى‌كرد، خدا را توبه‌پذير و مهربان مى‌يافتند.
    آیه ۶۲ سوره نور: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ آمَنُوا بِاللهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا كانُوا مَعَهُ عَلى أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولئِكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللهَ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحيمٌ مؤمنان [واقعى] تنها كسانى هستند كه به خدا و پيامبرش ايمان آورده‌اند و هنگامى‌كه در كار جامع [و مهمّى] با او باشند، بى‌اجازه او جايى نمى‌روند. كسانى كه از تو اجازه مى‌گيرند، به‌راستى به خدا و پيامبرش ايمان آورد‌اند. در‌ اين‌صورت، هرگاه براى بعضى كارهاى [مهّم] خود از تو اجازه بخواهند، به هركدام كه مى‌خواهى [و صلاح مى‌بينى] اجازه ده، و برايشان از خدا آمرزش بخواه كه خداوند آمرزنده و مهربان است.
    آیه ۹۸ سوره یوسف: قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ گفت: «به‌زودى براى شما از پروردگارم آمرزش مى‌طلبم، كه او آمرزنده و مهربان است».
  3. مراتب متفاوت در طلب آمرزش و جایگاه افراد:
    4. استغفار پیامبران گاه از حسنات و از جهت اوج نزدیکی ایشان به ساحت مقدس پروردگار می تواند باشد، بی آنکه گناه، مکروه یا ترک اولایی انجام داده باشند، و از این جهت که کار نیک خود را شایسته مرتبه پروردگار نمی دانند
  4. روزمرگی و هم نشینی با برخی از افراد:
    5. ممکن است گاه برخورد و هم نشینی و ارتباط افراد ناصالح و منافق و … هم چون غباری به قلب پیامبر تیرگی می انداخته و حضرت از این بابت به استغفار می کردند

لذا برای جمع بندی و خلاصه مباحث از آیات قرآن و احادیث مرتبط می توان دریافت که برخی از علل استغفار پیامبر (ص) به شرح ذیل بوده است:

  1. استغفار بهترین دعاهاست.
  2. استغفار فرمان خداست.
  3. استغفار هدیه ویژه خدا به پیامبر و امت اوست.
  4. جهاتی از استغفار پیامبر از باب طلب آمرزش برای امت خود و مردم است.
  5. مراتب متفاوت در طلب آمرزش و جایگاه افراد نیز یکی دیگر از جوانب استغفار ایشان بوده است.
  6. روزمرگی و همنشینی با برخی افراد موجب زنگار قلب ایشان بوده و دلیل دیگر بر امر استغفارشان.
گاهی اوقات گفته می شود که استغفارو دعا خواندن ائمه، برای تعلیم این مسائل مهم به شیعیان و دوستان خویش بوده است. در پاسخ باید گفت امامان بسیاری از مطالب از قبیل دعاهای کوتاه و یا اذکار مهم را به صورت رودررو به شیعیان خود آموخته و چون مخاطب آن ها هم دوستان و پیروانشان بوده‌اند، ممکن است این مطالب را – دعاهای کوتاه و اذکار که جهت تعلیم نیز مشخص بوده است- جهت تعلیم، بیان کرده باشند اما بسیاری از دعاها و به خصوص ادعیه طولانی و مناجات ها که امامان در پیشگاه خدا می‌خوانده‌اند و یا از خدا طلب استغفار می‌کرده‌اند -که به یقین در حال عبادت بوده‌اند- جهت عبودیت و بندگی خداوند متعال انجام داده اند و آن ها با خدا راز و نیاز کرده اند. به غیر از خدا نداشتند. اگر چه در بسیاری از اوقات شیعیان شاهد آن ها بودند و این مسائل را از آن ها می‌دیدند و بالطبع می‌آموختند. حتی ممکن بود گاهی اوقات، امامان، دوستان خویش را با خود همراه کنند تا شاهد عبادت و بندگی آنها باشند، ولی دیدار آن ها از این بندگی ها، دلیل بر جهت تعلیمی بودن محض این مسائل نیست بلکه اگر دوستان و پیروان امامان در آن جا نبودند، امامان همان عبادت خود را در درگاه خدا انجام می‌دادند.
منبع